Królowie elekcyjni Polski to fascynujący i wyjątkowy w polskiej historii okres, kiedy to władcy Polski nie dziedziczyli tronu, a byli wybierani przez szlachtę podczas wieców elekcyjnych. W okresie monarchii elekcyjnej w Polsce, trwającym od średniowiecza aż do końca XVIII wieku, odbyło się w sumie 11 takich bezprecedensowych wyborów. W artykule przybliżamy kulisy tych elekcji, a także prezentujemy sylwetki najciekawszych Królów Elekcyjnych, nie szczędząc miejsca dla barwnych anegdot i ciekawostek. Zapraszamy w fascynującą podróż po burzliwych dziejach Rzeczpospolitej Obojga Narodów!
Kluczowe wnioski:- Instytucja wolnej elekcji ukształtowała specyficzny ustrój szlacheckiej Rzeczpospolitej.
- Elekcje były źródłem anarchii i niestabilności państwa, prowadząc nawet do wojen domowych.
- Niektórzy elekcyjni władcy, jak Stefan Batory czy Jan III Sobieski, zapisali chlubne karty w historii Polski.
- Rosnące wpływy obcych mocarstw doprowadziły ostatecznie do upadku zasady wolnej elekcji pod koniec XVIII wieku.
- Elekcyjność tronu miała zarówno swoje wady, jak i zalety dla ówczesnej Rzeczypospolitej.
Geneza instytucji elekcji
Instytucja elekcji królów Polski sięga korzeniami początków państwa polskiego. Po wygaśnięciu dynastii Piastów w 1370 roku, szlachta uzyskała przywilej wyboru nowego władcy. Tak rozpoczął się bezprecedensowy w skali Europy okres monarchii elekcyjnej trwający aż do końca XVIII wieku.
Pierwszą w pełni wolną elekcję przeprowadzono w 1573 roku po śmierci Zygmunta Augusta, ostatniego z rodu Jagiellonów. Zwolennicy elekcji viritim, czyli wyboru władcy przez ogół szlachty zgromadzonej na polach elekcyjnych pod Warszawą, pokonali stronników dziedzicznej sukcesji Habsburgów. Tak narodził się unikatowy model demokracji szlacheckiej.
Ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Zasada wolnej elekcji króla wpłynęła na kształt ustrojowy I Rzeczypospolitej, określanej mianem "państwa bez stali". Szlachta zagwarantowała sobie szerokie przywileje kosztem autorytetu monarchy, który z władcy absolutnego został zdegradowany do roli primus inter pares - pierwszego wśród równych.
Sejm walny uchwalał prawa wiążące także dla króla, a Liberum Veto pozwalał pojedynczym posłom na unieważnianie jego decyzji. Anarchia i chroniczny rozstrój władzy doprowadziły z czasem do kryzysu i upadku Rzeczypospolitej w XVIII wieku.
Walka o tron i rokosze szlacheckie
Wybór nowego władcy niejednokrotnie przeradzał się w krwawe waśnie możnowładców i brutalną walkę stronnictw. Nierzadko dochodziło do dwuwładzy, gdy elektorzy koronowali dwóch konkurencyjnych kandydatów.
Słynne są tzw. rokosze - zbrojne powstania szlachty przeciwko królowi. Do najgłośniejszych należą rokosz Zebrzydowskiego przeciwko Zygmuntowi III Wazie oraz rokosz Lubomirskiego za panowania Jana Kazimierza. Konfederacje i zrywy szlacheckie osłabiały i tak już niepewną pozycję władców elekcyjnych.
Koronowany przez nas, gorszy od najpodlejszego z nas - tak postrzegano monarchów obieralnych w Rzeczypospolitej.
Anarchia i zamęt okresu bezkrólewia
Szczególnie burzliwy był zazwyczaj okres po śmierci dotychczasowego króla. Tak zwane "bezkrólewie" to czas anarchii, gdy możni rywalizowali o wpływy, a na prowincji grassowały zbrojne bandy.
Częste były także tzw. elekcje kapturowe, gdy garstka magnatów i wojsk obcych armią wprowadzała na tron polski swojego faworyta bez udziału ogółu szlachty.
Czytaj więcej: Poznaj Dzieci Marii Konopnickiej - fascynującą historię Heleny Konopnickiej
Złoty wiek Królów Elekcyjnych
Nie brakowało jednak okresów prosperity i potęgi, gdy na czele Rzeczypospolitej stali zdolni i energiczni władcy. Przykładem jest panowanie Stefana Batorego, który w 1578 roku pokonał wojska moskiewskie Iwana Groźnego i na trwale przyłączył do Korony Inflanty.
Równie pomyślny był początek XVII wieku za pierwszych dwóch królów z dynastii Wazów - Zygmunta III i Władysława IV. Największych sukcesów militarnych Rzeczpospolita Elekcyjna osiągnęła jednak za panowania Jana III Sobieskiego, zwycięskiego obrońcy chrześcijańskiej Europy pod Wiedniem w 1683 roku.
| Stefan Batory | 1576-1586 |
| Zygmunt III Waza | 1587-1632 |
| Jan III Sobieski | 1674-1696 |
Upadek idei wolnej elekcji
Wraz z postępującym kryzysem Rzeczypospolitej malało znaczenie sejmowych elekcji. Coraz częstsze były zamachy stanu i ingerencje sąsiednich mocarstw Rosji, Prus i Austrii dążących do osadzenia na tronie polskim własnych kandydatów.
Ostateczny cios monarchii elekcyjnej zadała Konstytucja 3 Maja 1791 roku, wprowadzająca w miejsce bezkrólewia i elekcji dziedziczną linię królewską z Dynastii Wettinów.
Upadek państwa polskiego
Choć reformy Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 Maja próbowały wzmocnić władzę królewską, na ratunek suwerenności Rzeczypospolitej było za późno.
Wobec konfederacji targowickiej i interwencji zbrojnej Rosji ostatecznie upadła nie tylko idea wolnych elekcji ale także samo państwo polskie, rozgrabione przez zaborców w trzech rozbiorach na przełomie XVIII i XIX wieku.
Koniec elekcyjności tronu w 1791 roku
Epoka Królów Elekcyjnych Polski dobiegła końca wraz z uchwaleniem Konstytucji 3 Maja, która znosiła wolną elekcję na rzecz dziedzicznej monarchii konstytucyjnej.
- Ostatnim władcą obieralnym był Stanisław August Poniatowski.
- Jego następcą został wyznaczony elektor saski Fryderyk August I z dynastii Wettinów.
Niestety rozbiory Polski i 123 lata niewoli uniemożliwiły wprowadzenie w życie reform majowych. Ideę wskrzeszono na krótko podczas Księstwa Warszawskiego i powstania Królestwa Kongresowego, lecz ostateczny koniec monarchii elekcyjnej przyniosło Powstanie Listopadowe 1830-1831.
www.anthropic.com
Podsumowanie
Instytucja Królów Elekcyjnych w Polsce to jedna z najbardziej charakterystycznych cech ustroju dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W okresie od XIV do XVIII wieku Polska miała aż 11 władców obieralnych, wybieranych przez ogół uprawnionej szlachty podczas wolnych elekcji.
Z jednej strony, zasada elekcyjności przyczyniła się do rozwoju demokracji szlacheckiej i unikalnych swobód politycznych. Z drugiej jednak, osłabiła autorytet monarszy, prowadząc do anarchii i upadku państwa. Nie brakowało jednak chwalebnych momentów - polscy Królowie Elekcyjni jak Stefan Batory czy Jan III Sobieski pisali najpiękniejsze karty naszych dziejów.
Ostateczny koniec bezprecedensowej instytucji wolnych elekcji nastąpił wraz z reformami Sejmu Wielkiego i Konstytucją 3 Maja 1791 roku. Niestety, wobec rozbiorów i utraty niepodległości, zmiany te nie zdołały na trwale zreformować Rzeczypospolitej i wzmocnić władzy królewskiej.
Okres polskich Królów Elekcyjnych na zawsze jednak pozostanie fascynującym i wyjątkowym rozdziałem w naszych burzliwych dziejach narodowych. Choć pełen wad, anarchii i niestabilności, to przecież właśnie wtedy - w epoce wolności złotej - narodziło się przysłowie polskiej tolerancji i "państwo bez stosów".
Tagi
Udostępnij
